Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Gliwicach

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 22 stycznia 2014 r.

Sąd Okręgowy w Gliwicach III Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący - Sędzia SO Teresa Kołeczko – Wacławik

Sędzia SO Mirella Szpyrka (spr.)

Sędzia SO Tomasz Tatarczyk

Protokolant Aleksandra Sado-Stach

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 stycznia 2014 r. w Gliwicach

sprawy z powództwa S. C. i B. P.

przeciwko D. U. i E. U.

o ustalenie

na skutek apelacji pozwanych

od wyroku Sądu Rejonowego w Wodzisławiu Śląskim

z dnia 21 czerwca 2013 r., sygn. akt I C 399/11

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach 1, 2, 3, 4 i 5 w ten sposób, że:

1.  oddala powództwo,

2.  zasądza od każdej z powódek na rzecz pozwanych solidarnie kwoty po 1.383,50 zł (tysiąc trzysta osiemdziesiąt trzy złote pięćdziesiąt groszy) tytułem zwrotu kosztów procesu,

II.  zasądza od każdej z powódek na rzecz pozwanych solidarnie kwoty po 1.350 zł (tysiąc trzysta pięćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.

SSO Tomasz Tatarczyk SSO Teresa Kołeczko – Wacławik SSO Mirella Szpyrka

Sygn.akt IIICa 1460/13

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Rejonowy uwzględnił w całości żądanie pozwu uznając za nieważne: umowę darowizny z 25 lutego 1998r. zawartą pomiędzy A. U. (1) i A. U. (2) a D. U. w Kancelarii Notarialnej notariusza Z. C. rep.A nr 1084/1998, umowę darowizny z 20 września 2005r. zawartą pomiędzy D. U. a A. U. (1) i A. U. (2) w Kancelarii Notarialnej notariusza T. K. rep.A 4736/2005 oraz umowę sprzedaży z 4 października 2005r. zawartą pomiędzy A. U. (1) i A. U. (2) a D. U. i E. U. w Kancelarii Notarialnej notariusza T. K. rep.A 4830/2005; o kosztach postępowania orzekł na zasadzie art.98 kpc.

Ponownie rozpoznając sprawę – po uchyleniu przez Sąd Okręgowego wskutek stwierdzenia nieważności postępowania pierwszego wyroku sądu pierwszej instancji –Sąd Rejonowy uznał, iż zgromadzony w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na przyjęcie, że podpisując wskazane umowy, których przedmiotem było zajmowane przez powodów mieszkanie , A. U. (1) i A. U. (2) działali pod wpływem błędu w rozumieniu art.84kc.Wbrew twierdzeniom powodów Sąd uznał, iż treść zawieranych umów musiała im być znana, wszystkie zawarte zostały w formie aktu notarialnego, a przesłuchani w charakterze świadków notariusze wskazali przyczyny dla których nie odmówili sporządzenia umów. Pozostali przesłuchani w sprawie świadkowie odwoływali się do zdarzeń późniejszych kiedy to sytuacja pomiędzy stronami zmieniła się, powód cofnął pełnomocnictwo udzielone pozwanemu do dysponowania swoim kontem, a pozwani przestali opiekować się rodzicami D. U.. W oparciu natomiast o zeznania córek powodów oraz opinię biegłej psychiatry Sąd uznał, iż A. U. (2) miała w dacie sporządzania umów zaburzoną zdolność do świadomego podjęcia decyzji i rozporządzenia swoim majątkiem z powodu przebytego w 1986r. udaru mózgu, choroby Parkinsona i encefalopatii nadciśnieniowej. Zważywszy , iż w przebiegu tych schorzeń istnieją dni lub godziny w czasie których następuje lepszy kontakt z chorym nie oznacza , że stan wyłączenia świadomości nie był wyłączony podczas sporządzania aktów notarialnych. Sąd Rejonowy podzielił w tej mierze stanowisko biegłej , iż po przebytym udarze nie można przywrócić choremu świadomości do działania z właściwym rozeznaniem. Z tych względów uznając roszczenie za uzasadnione na podstawie art.82 kc Sąd stwierdził nieważność wszystkich zawartych umów wskazanych w pozwie.

Wyrok w całości zaskarżyli pozwani. Zarzucili naruszenie prawa materialnego , a to art.82 kc poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, iż umowy zawarte między A. U. (1) i A. U. (2) a skarżącymi są nieważne, mimo iż A. U. (1) miał w pełni zachowaną zdolność do rozpoznania swego czynu i pokierowania swoim zachowaniem, a nadto nie pozostawał w błędzie oraz naruszenie prawa procesowego, a to art.217 § 1 w zw. z art.233 § 1 kpc przez oddalenie wniosku dowodowego powódki o dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego mimo stwierdzenia , iż A. U. (2) nie miała stwierdzonej choroby psychicznej, zaś o ewentualnych innych schorzeniach i ich wpływie na zdolność oceny sytuacji winien wypowiedzieć się biegły neurolog i art.328 § 2 kpc poprzez brak uzasadnienia motywów Sądu przy ustaleniu, iż wszystkie umowy są w całości nieważne, mimo iż A. U. (1) nie działał pod wpływem błędu ani też w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji.

W oparciu o powyższe zarzuty pozwani wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości ewentualnie uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.

W odpowiedzi na apelację powodowie wnieśli o jej oddalenie podnosząc, iż skoro A. U. (2) w dacie zawierania umów była nieświadoma podejmowanych decyzji, to nie tylko nie mogła skutecznie tych umów zawrzeć , ale także wyrazić zgody w trybie art.37 kro na zbycie nieruchomości przez swojego współmałżonka, co z kolei czyniło jednostronnie zawarte umowy nieważnymi w całości.

Sąd Okręgowy zważył co następuje :

Apelacja pozwanych odniosła skutek aczkolwiek nie z przyczyn w niej podniesionych.

Powodowie domagali się stwierdzenia nieważności dwóch umów darowizny oraz umowy sprzedaży. Swoje roszczenia opierali zatem na treści art. 189 kpc. Tymczasem zarówno powodowie jak i Sąd Rejonowy całkowicie pominęli konieczność wykazania przesłanki powództwa ustalającego, a mianowicie interesu prawnego.

Przepis art. 189 kpc stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Brak interesu prawnego oznacza, że powództwo o ustalenie należy oddalić, bez badania prawdziwości twierdzeń zawartych w pozwie. Nie podlega wówczas ocenie sama zasadność powództwa. Sąd ma przy tym obowiązek badania z urzędu istnienia interesu prawnego w każdym stanie sprawy, a jego niezbadanie jest równoznaczne z niewyjaśnieniem wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (B. Czech, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, tom 1, C.H. Beck, 4 wydanie, s. 825). Sąd Rejonowy nie mógł zatem tej przesłanki pominąć i przejść od razu do rozpoznania żądania pozwu w niniejszej sprawie tj. badania czy umowy z 25 lutego 1998r., z 20 września 2005r. i z 4 października 2005r. są nieważne. Interes prawny należy bowiem do grupy przesłanek merytorycznych i decyduje o dopuszczalności badania zasadności twierdzeń powoda, że wymieniony w pozwie stosunek prawny lub prawo istnieje albo nie istnieje (T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Wyd. Prawnicze 1974r., s. 80).

Żeby sąd mógł stwierdzić czy istnieje interes prawny, powód powinien przedstawić fakty potwierdzające jego istnienie, przy czym muszą być one udowodnione, a nie uprawdopodobnione. Ocena interesu prawnego dokonywana jest bowiem na tle skonkretyzowanych okoliczności, ściśle wskazanych przez powoda faktów, potwierdzających potrzebę ochrony jego sfery prawnej.

To, że sąd ma obowiązek badać z urzędu istnienie interesu prawnego, nie oznacza, że w rozpoznawanej sprawie powodowie byli zwolnieni od wykazania istnienia interesu prawnego, a w szczególności od wykazania, na czym on polega i które okoliczności faktyczne uzasadniają jego istnienie. Powodowie powinni udowodnić, że ich sytuacja materialnoprawna w powiązaniu z sytuacją faktyczną, wskazuje na istnienie interesu prawnego, a więc, że mają potrzebę uzyskania wyroku stwierdzającego nieważność umów. Tymczasem powodowie , nie zważając na wyżej wymieniony obowiązek, poprzestali wyłącznie na twierdzeniach zmierzających do wykazania nieważności umów. Cała argumentacja prawna powodów zmierzała wyłącznie do tego, aby przekonać sąd, że wskazane w pozwie czynności prawne są nieważne, a więc dotyczyła niejako drugiego etapu postępowania czyli badania zasadności roszczenia. Tymczasem interes prawny w sprawie o ustalenie, nie wyczerpuje się w tym, że w ocenie powodów umowy są nieważne i dlatego konieczne jest wydanie wyroku, który stwierdziłby tę nieważność. Nieważność czynności prawnej nie przesądza bowiem sama przez się o istnieniu interesu prawnego w postępowaniu ustalającym.

Trudno stwierdzić, czy powodowie i sąd pierwszej instancji uznali, że istnienie interesu prawnego jest oczywiste, ale nawet gdyby tak było, powodowie powinni przytoczyć argumenty za jego istnieniem, a sąd dokonać ich oceny. Nie każdy bowiem powód ma interes prawny w wytoczeniu powództwa na podstawie art. 189 kpc, a interes ten zachodzi, gdy istnieje np. niepewność stanu prawnego lub prawa, a nie ma go, gdy powód np. może wytoczyć powództwo o świadczenie.

Oznacza to, iż dla uwzględnienia powództwa nie jest wystarczające stwierdzenie, że - zgodnie z twierdzeniem strony powodowej - określony stosunek prawny istnieje lub nie istnieje. Prócz tego niezbędne jest istnienie interesu prawnego tzn. stanu w którym: po pierwsze, nie istnieje inny środek prawny, przy użyciu którego powód uzyskać może skuteczną ochronę prawną, a po drugie, orzeczenie ustalające wydane w oparciu o art. 189 kpc taką skuteczną ochronę prawną powodowi zapewni. W rozpatrywanej sprawie nie jest spełniony ani pierwszy, ani drugi z podanych warunków. Skoro dla przedmiotowej nieruchomości urządzona jest księga wieczysta, w której ujawniony jest stan prawny przedmiotowej nieruchomości, a ujawnieniu temu służy domniemanie o jakim mowa w art. 3 ustawy z 6 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece ( Dz.U. 2013.707 ze zm ) - to gdyby nawet przyjąć, że ocena istnienia bądź braku interesu prawnego po stronie powodów dokonywana być powinna przez pryzmat skutków jakie ewentualny wyrok uwzględniający powództwo mógłby wywrzeć w sferze prawnej powodów, to wyrok stwierdzający nieważność umów zawartych między stronami procesu nie pozwoli na dokonanie jakiejkolwiek zmiany treści wpisów w księdze wieczystej .

Kwestia skuteczności orzeczenia ustalającego nieważność umowy jako mającego stanowić samoistną podstawę wpisu do księgi wieczystej prawa własności na rzecz poprzednio ujawnionego tam właściciela jest w judykaturze i piśmiennictwie prawniczym postrzegana niejednolicie. Nawet jednak przy akceptacji poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2011 r. sygn. IV CSK 13/11 - wedle którego wyrok ustalający (w oparciu o art. 189 kpc w zw. z art. 58 kc) nieważność umowy na podstawie której dokonano wpisu nowego właściciela nieruchomości, może być podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność - interes prawny powodów w żądanym ustaleniu, w stanie faktycznym istniejącym w rozpatrywanej sprawie nie istniał. Skoro bowiem aktualny stan prawny nieruchomości, ujawniony w księdze wieczystej, jest taki, iż pozwani nie są właścicielami nieruchomości objętej kwestionowanymi umowami (k-236), tedy wyrok stwierdzający nieważność umów darowizn i sprzedaży zawartych między stronami procesu nie pozwoli na dokonanie jakiejkolwiek zmiany treści wpisów w księdze wieczystej. Wyzbycie się przez pozwanych w wyniku umowy darowizny z dnia 6 czerwca 2011r.własności przedmiotowej nieruchomości doprowadziło do sytuacji, w której powodowie nie mają również interesu prawnego ocenianego w świetle skutków wyroku uwzględniającego powództwo, w żądaniu ustalenia nieważności umów w oparciu o przepis art. 189 kpc.

Istnienie (odrębnego) wyroku ustalającego nieważność umów nie jest potrzebne do wytoczenia powództwa z art. 10 powołanej ustawy z 6 lipca 1982r. Dla poparcia zaprezentowanej oceny prawnej powództwa przytoczyć można stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 15 lutego 2012 r. sygn. I CSK 264/11, gdzie wskazano, iż: powództwo z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece jest sui generis powództwem o ustalenie, a oba powołane przepisy upodabnia przesłanka interesu prawnego w ustaleniu rzeczywistego stanu prawnego, przy czym i tam: wyrok wydany na podstawie art. 189 kpc nie zrealizowałby interesu prawnego powoda, związanego z przedmiotem sporu (...) i nie byłoby ani poprawne w świetle przepisów prawa materialnego, ani racjonalne procesowo kierowanie powoda najpierw na drogę postępowania ustalającego na podstawie art. 189 kpc, a następnie wracanie do sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.

Wreszcie podnieść także należy , iż powództwo przewidziane w art. 189 kpc jest elementem systemu ochrony prawnej i podlega regułom wspólnym dla tego systemu, do których należy zasada aktualności, nakazująca przyjęcie za podstawę orzeczenia stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 kpc).Odstąpienie od tej zasady musi mieć uzasadnioną prawnie przyczynę. Udzielenie ochrony w drodze powództwa o ustalenie ma na celu wyjaśnienie stanu prawnego wówczas, kiedy jest to uzasadnione istniejącymi wątpliwościami i obiektywnie potrzebne. Przesłankę racjonalnej potrzeby rozstrzygnięcia przez sąd zgłoszonych przez stronę wątpliwości dotyczących stosunku prawnego lub prawa wyraża konieczność wykazania przez powoda interesu prawnego, dlatego interes ten musi występować w chwili orzekania ( wyrok SN z 12 kwietnia 2012r. IICSK 474/11).

Mając powyższe na uwadze zaskarżony wyrok zmieniono na zasadzie art.386 § 1 kpc - przez oddalenie powództwa.

O kosztach postępowania orzeczono na zasadzie art.98 kpc uwzględniając w zakresie postępowania pierwszoinstancyjnego wartość wynagrodzenia pełnomocnika pozwanych ( § 6 ust.5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ; Dz.U. Nr 2013.461 ze zm. ) oraz poniesionego przez pozwanych kosztu zaliczki na czynności biegłego, natomiast w zakresie kosztów postępowania odwoławczego - wynagrodzenie pełnomocnika pozwanych (§ 6 ust.5 w zw. z § 13 ust.1 pkt.1powołanego rozporządzenia ) oraz uiszczoną opłatę od apelacji.

SSO Tomasz Tatarczyk SSO Teresa Kołeczko-Waclawik SSO Mirella Szpyrka